کاخ هشت بهشت تبریز

هشت بهشت تبریز

مجموعه کاخ های باغ شمال تبریز

Təbriz'in bağ şomal saraylar toplantisi

کاخ هشت‌بهشت تبریز
(عمارت عشرت آباد تبریز - کاخ گلستان تبریز - باغ فرهاد و شیرین تبریز)
باغ شمال تبریز یکی از ابنیه مهم دوره قراقویونلو ، آق قویونلو ، صفوی و به خصوص دوره قاجار بود.
جغرافی‌نویسان و جهانگردانی که از قرن سوم و چهارم هجری به بعد از تبریز دیدن کرده و مطالبی درباره تبریز نوشته‌اند به وجود بناها، کاخها و سرای های باشکوه و زیبایی در تبریز، که غالباً از طرف سلاطین، امرا و وزرا ساخته شده و به نام بانیان خود معروف بوده‌اند، اشاره کرده‌اند.
برخی از این بناها به مرور زمان از بین رفته و اکنون نشانی از آنها بر جای نمانده است و برخی هم به صورت ویرانه‌هایی درآمده‌اند که حکایت از عظمت و شکوه نخستین خود دارند و تعداد بسیار اندکی نیز، به‌خاطر نزدیکی زمان احداث و توجه متولیان آنها به صورتی تقریبا سالم باقی مانده¬اند.
کاخ هشت بهشت در تبریز، نمونه‌ای از این بناها است که اکنون نه‌تنها اثری از این کاخ باشکوه باقی نمانده بلکه حتی می¬توان گفت که وجود چنین بنای باشکوهی در تبریز فراموش شده است.

تاریخ احداث کاخ هشت بهشت
هشت بهشت که یکی از کاخهای زیبا و معروف دوره آق‌قویونلو بود، در سال 888 هجری قمری، به دستور سلطان یعقوب پسر امیرحسن بیک مشهور به اوزون حسن، در تبریز بنا شد. البته در مورد بانی احداث این کاخ روایتهای متفاوتی وجود دارد؛ چنانچه برخی این کاغ را به اوزون حسن و برخی دیگر به پسرش یعقوب نسبت می دهند. به هر ترتیب اولین کاخ هشت بهشت، در تبریز و در قرن نهم هجری بنا شده است.

معماری کاخ هشت بهشت
این کاخ بر مبنای توصیفهایی که از آن شده است، عمارتی هشت ضلعی و دارای طرحی موسوم به هشت بهشت بود. تاجر ونیزی‌ای که از هشت‌بهشت دیدن کرده، در توصیف این باغ و کاخ نوشته است:
"اکنون که از شرح و وصف و مطالب گوناگون درباره این شهر فارغ شده‌ام، می¬پندارم که نباید از ذکر کاخ زیبایی که سلطان حسن‌بیک بزرگ ساخته بود، غفلت کنم. هرچند پادشاهان سلف او کاخ های بزرگ و زیبای بسیاری در این شهر ساخته‌اند، اما هیچ‌یک قابل قیاس با کاخ حسن‌بیک نیست و این قصر به مراتب از همه آنها بهتر است. این کاخ چنان باشکوه است که تاکنون در ایران همانندی نداشته است. کاخ را در مرکز باغی بزرگ و زیبا، بر روی صفه‌ای به ارتفاع یک یارد و نیم و پهنای پنج یارد ساخته‌اند. بلندی آن سی قدم و محیطش در حدود هفتاد تا هشتاد یارد است و هر بخش به چهار غرفه بیرونی و چهار غرفه درونی تقسیم شده و بقیه کاخ در زیر گنبد مدور فیروزه¬فام باشکوهی قرار گرفته است. کل کاخ در زیر یک سقف ساخته شده است. بنایی یک طبقه است و فقط یک ردیف پلکان تا صفه کشیده شده که از آن طریق شخص بالا میرود و خودش را به غرفه‌های مختلف میرساند.
کاخ در طبقه همسطح زمین، چهار ورودی سراسر میناکاری و زراندود شده دارد و چنان زیبا است که بیان انسان از وصف آن عاجز میماند. جلوی هر یک از ورودیهای کاخ، راهی را با سنگ مرمر سنگفرش کرده‌اند که به صفه منتهی می شود و در مرکز صفه، جوی آبی با مهارت در دل سنگ¬های مرمر تراشیده‌اند. پهنای این جوی کوچک، چهار انگشت و ژرفایش نیز چهار انگشت است که به شکل تاک یا مار کنده شده است. بدین معنی که در یک نقطه می‌جوشد و در جوی روان می‌شود و پس از عبور از مسیر مارپیچ و مدور به همان جای اول برمیگردد و به مجرای دیگر می‌افتد. سه یارد بالاتر از صفه را با سنگ مرمر ساخته‌اند و قسمتهای پایین آن را با گچبری و به رنگهای گوناگون درآورده اند و این منظره از دور مانند آیینه نمایان است."

تزیینات نقاشی کاخ هشت بهشت
"سقف تالار بزرگ با لاجورد و آب‌طلا به صورت بسیار زیبایی آراسته شده است و نقوش را چنان زیبا کشیده‌اند که چون تصاویر آدمیان زنده می‌نمایند. بر روی سقف تصاویری از جنگهای ایران با بیگانگان که سال ها پیش از این روی داده است، نقش شده است. همچنین بر روی این نقشها، تصویر گروهی از سفیران دربار عثمانی در پیشگاه سلطان حسن‌بیک در تبریز همراه با متن تقاضاها و جوابهایی که اوزون حسن به ایشان داده بود، را میتوان دید و همه این مطالب را به خط و زبان فارسی نوشته‌اند. تصویر مجالس شکار حسن‌بیک را نیز در حالی که بسیاری از امیران درگاه ملتزم رکابش هستند و همه بر اسب سوارند با تازی و شاهین میتوان دید. همچنین بسیاری از جانوران مانند فیل و کرگدن را که همه حکایت از ماجراهایی میکند که بر وی گذشته است.
بر کف تالار فرش باشکوهی گسترده‌اند که ظاهرا از ابریشم است و به سبک ایرانی دارای طرحهای زیباست. این فرش گرد و درست به اندازه کف تالار است. اتاقهای دیگر نیز مفروش است. این تالار نور ندارد و فقط از اتاقها روشنایی میگیرد. با این همه تالار مرکزی دارای مدخلهایی است که درهای آنها به اتاقها و کفشکنها باز می¬شود و این اتاق ها و کفش کن ها دارای پنجره¬های بسیاری است که از آنها نور به داخل می¬تابد. هر کفشکن فقط یک پنجره دارد اما همین یک پنجره به اندازه بدنه اتاق و به صورتی زیبا نصب شده است.
آنچه هنرمندان چیره‌دست بر دیوارها و سقف تالارهای کاخ هشت بهشت نقاشی کرده بودند، در واقع نموداری از اشتیاق سر سلسله دودمان بایندری به شکار و بزم بود. به گفته باربارو در دوران صلح هنگامی که امیر حسن‌بیک در پایتخت خویش، شهر تبریز یا اصفهان اقامت داشت برای سرگرمی او و ملازمانش مرتبا بساط سور و سرگرمی گسترده میشد."
برمبنای آنچه در اسناد و مدارک آمده است:
کاخ هشت بهشت تبریز در اوایل عهد صفویه نیز قصری شاهانه بود. در دوران شاه اسماعیل اول صفوی که تبریز پایتخت بود در ذکر احوال آن شهریار به دفعات به نام عمارت و باغ هشت‌بهشت برمی‌خوریم که مراسم شاهانه در آنجا برگزار میشده است.