پسوند های زبان ترکی
تورکی دیلینین اک لری
دانلود کتاب
پسوند های زبان ترکی
منظور از این نوع پسوندها آنهایی است که بر آخر بن اسمی یا بن فعلی
آمده و اسم یاصفت جدیدی را تولید می‌کنند.اغلب این نوع پسوندها در زبان
گفتاری رایج است. برخی به صورت نادر به چشم می‌خورد و برخی به صورت فعال و
شایع.امروزه به دلیل نیاز به ساختن واژگان جدید حتی پسوندهای نادر نیز
از نو احیاء شده و به صورت فعال در آمده‌اند؛ مثلاًپسوند -سل-سال-سول که
فقط در چند کلمه محاوره‌ای به چشم می‌خورد، امروزه کاربرد نوینی یافته
واحیاءشده‌است. از این رو شناخت پسوندهاو نحوه به‌کارگیری آنان و
مفاهیمی که این پسوندها القاء می‌کنند، بسیار ضروری است. پسوندهای
واژه‌ساز اسمی (اسم‌ساز) بر دو نوعند: پسوندهایی که بر بن اسمی افزوده
می‌شوندو پسوندهایی که بر بن فعلی افزوده می‌شوند.
دانلود كتاب اك ها
Türk dillərindən əklər
Hər sözün
bir qaynağı, hər qaynağın neçə qolu vardır. ''ək'' dediyimiz bu
qollardan danışır. qaynağ bəs bəlli yolda duraraq, qolları bambaşqa
durumlara, havalara yol açır. qaynağın canlılığı, gəlişmə sürəkliyi,
bu 'ək'lər ilə uyqunlaşır. əklər kökün əli qolu, göz qulağıdırar.
məncə əklər kəndi özləridə işləmdən (feildən) törənmişlərdir.
türk
dilində işləmlərin (feillərin) kökləməsi birinci önəm daşıyırsa,
'əkləm'lərin kökləmə işi, ikinci sırada yerləşə bilir. işləmi bir otaq
sayırsaq, əkləmlər o otağın qap pəncərəsi, qoşu döşəməsi sayıla
bilir. işləm dabandırsa, əklər onun tavanı, yan yörəsidirlər.
əlinizdəki pitik, bu araşdırma qolunda, qısa bir dənəkdir.
kitapda işlənən simgələrin açısı (açarı):
< kök göstərən
> kökdən törənən
<> kök birliyin görsətir,
met < metatez : səslərin yer dəyişməsi. örnək : sık < met > kıs. - qaş < met > şaq.
Sözlərin yanında işlənən sayıların açıqlaması:.-1. türkiyə. -2. azərbaycan. -3. başqurd. -4. qazaq. -5. qırqız. - 6. özbək. - 7. tataristan. -8. türkəmən. -9. uyğur. -09. dərləmə sözlüyü. (- dər : dərləmə sözlüyü). 10. yakut .-11. qaraçay.-12. monqol.-13. oral altay. -14. xarəzm. -15. kumuq. -16. sənglağ. -17. tuva. - tarama : tarama sözlüyü. - ka : mahmıd kaşğarli toplusu. - əndəlusi : kitabi əl idrakil lisanəl ətrak.
دانلود كتاب ريشه فعل ها
Feillerin ilkin kökü
Bu kitab azerbaycanda yazilan kök bilim kitablarının ən dəğərlilərindən olmuşdur.
bu
kitabın içərindəki söz başlıqları çox doğru olduğunda, başlıqların
açıqlamasının doğruluğun oxuyanlar yaxcı kəsitləyəcək.
bu kitabın yazanı, mənə bilinmədi.
چندي از لغاتي كه با پسوند مان در تركي ساخته شده اند عبارت اند از:
« مان» سوزجویو آدلارين سونونا ياپيشندا اونو ايكي قات گوجلنديرير، اوجالدير و يئكلدير.
درمان: (در+ مان) درماق كؤكوندن، او اوتلار كي دردي كؤكوندن قوپارديرلار.
قهرمان=
قارامان: (قارا+ مان) قارانين بير آنلامي يئكه دير. 1-بؤيوك كيشي،
قهرمان 2- قارا گئين، قارا كيمي 3- قديم آنادولودا قارامان ائلي(اوغلان
آدي)
اَرمان= آرمان: (آر+ مان) بؤيوك آرزي، بؤيوك ايستك، آر= اَر= يئكه (اوغلان آدي)
آريمان: (آري+ مان) تميز اينسان، آري= تميز (اوغلان آدي)
آسمان:
(آس+ مان) اوجا يئر، آس= آذربايجاندا بؤيوك بير ائلين آدي، آسيا
سؤزجوكوده بو آددان گؤتورولوب، اوجاليقلاردا ياشايان بير ائل.
قوجامان: (قوجا+ مان) بيليجي قوجا، آدليم
ائلمان: (ائل+ مان) ائلين كيشيسي، ائلين سيمگه سي، (اوغلان آدي)
ايليمان: (ايلي= ايليق+ مان) نه ايسسي نه سويوق، ايليق، اورتا، (اوغلان آدي)
آلپ مان: (آلپ+ مان) قهرمان، آلپ= سردار، (اوغلان آدي)
دودمان= دودومان= دوغدومان: (دوغدو+ مان) دوغولوب تؤره ين يئر و اؤروش.
اورمان:
(اور+ مان) آغاجليق بير يئر، مئشه، اور=اورو= هؤرو يا هؤروك= بير
بيرينه گئييشميش اوتلار يا آغاجلار يا توكلر، (اوغلان آدي)
خرمن=
خيرمان: (خير+ مان) بير يئره توپلانميش تاخيل يا بير يئره توپلانميش
يئميشلر، خير= بوستانين يئميشي يا تاخيل(آرپا، بوغدا، ...).
آيمان: (آي+ مان) آي كيمي، آياتاي، (قيز آدي)
بَهمن= بَهمان= بَي مان: (بَي + مان) بَي كيمي، (اوغلان آدي)
سازمان: (ساز+ مان) اؤلچولو و قايدالي، ساز= ياخجي يا دوزوملو يا چاتيشمازليغي اولمايان بير زاد يا تؤك- داغيت اولمايان بير يئر.
دوشمن= دوشمان= دؤيوشمان: ( دؤيوش+ مان) دؤيوش= ساواش
ديلمان= ديلمانج: (ديل+ مان) چئويرمن، (اوغلان آدي)
نرمان= نريمان: (نر+ مان) قهرمان، ارسلان، نر= ائركك، (اوغلان آدي)
نايمان:
(ناي+ مان) 1-كوكلو 2-اؤزونه اينانان 3-سكگيز 4-موغولستاندا تورك بير
ائلين آدي دير كي نايمان خانليقلارين دولانديريرلاردي.
نريشمان: (نريش+ مان) قورخمايان آدام، نريش= نر كيمي، (اوغلان آدي)
نورمان: (نور+مان) نوردان دوغولان، نور كيمي، نورلو آدام (قيز آدي)
آتامان: (آتا=مان) سالار، امير،(اوغلان آدي)
آتايمان: (آتاي+ مان) آدليم، آتاي= آدلي،(اوغلان آدي)
آذمان: (آذ+ مان) بؤيوك اينسان(آذربايجان ائلينين بؤيوك كيشيلري)، آذ= يئكه، مان= انسان، (اوغلان آدي)
باتمان: (بات+ مان) آغير، بات= باتان، (اوغلان آدي)
باشمان: (باش+ مان) بؤيوك، باشچي(اوغلان آدي)
دانيشمان: (دانيش+ مان) دانيشان، يول گؤسترن، (اوغلان آدي)
قوتمان: (قوت+ مان) اوغورلو، (اوغلان آدي)
كوتمان: (كوت+ مان) اوغورلو، (اوغلان آدي)
مارلمان= مارالمان: ( مارال+ مان) مارال كيمي گؤزل( قيز آدي)
شالمان: ( شال+ مان) يئكه، باشچي( قيز ادي)
داغمان= تاغمان: (داغ+ مان) داغ كيمي (اوغلان آدي)
براي مطالعه مقاله اي برگرفته از ويكي پديا درباره پسوند هاي زبان تركي به ادامه مطلب برويد...
اين مقاله ويكي پديا گرفته شده است و فاقد اعتبار است و ارزش علمي ندارد و فقط صرفا براي آشنايي است.
در اين مقاله حدود 36 پسوند از صد ها پسوند زبان تركي بررسي شده است.
اشاره خلاصه وار به چندي از صدها پسوند زبان تركي:
اين مقاله ويكي پديا گرفته شده است و فاقد اعتبار است و ارزش علمي ندارد و فقط صرفا براي آشنايي است.
چندي از پسوندهای اسم‌ساز اسمی
حدود سی‌وشش پسوند به شرح ذیل است:
آج-اج
از پسوندهای نادر و باستانی است. در برخی کلمات برای افاده مفهوم مبالغه مشاهده می‌شود:
آناج (مرغ مادر، ماکیان تخم گذار) قولاج (فاصله میان دو دست باز. بن: قول= بازو، دست) یاماج (سینه‌کش
کوه) آماج (هدف) اوروج (روزه‌دار، روزه)
آری-اری
از پسوندهای نادر است و مفهوم جهت گیری را افاده می‌کند:
ایچ (درون) ایچه‌ری (داخل، به سمت داخل) دیش (بیرون) دیشاری (به سمت
بیرون) یوخاری (سمت بالا) ایله‌ری>ایره‌لی (به سمت جلو، پیش) .
آق-اک
از
پسوندهای بسیار رایج است. گفته می‌شود که این پسوند در اصل به صورت -قاق
بوده که قاف اول حذف شده‌است: باشقاق> باشاق، بوجقاق> بوجاق (کنج،
زاویه) این پسوند بیشتر برای اسم مکان و آلت به کار می‌رود. در اسامی
اعضاء بدن نیز دیده می‌شود؛ چون این اعضاء نیز فی‌الواقع ابزارند.
قئیناق/قایناق (چنگال پرنده وحیوانات) دوزاق (دام برای گرفتن پرندگان)
بوجاق (کنج-زاویه) یاناق (گونه) دوداق (لب) قولاق (گوش) داماق (سقف دهان)
ببک (مردمک چشم) یولاق (کوره راه) آداق (نامزد) چاناق (پیمانه) بوداق
(شاخه) اود (آتش) >اوداق (آتش دان) تصور می‌شود اوجاق نیز تحریف شده
اوداق باشد.
آلاق-الک
از پسوندهای نادری است که بر بن اسمی افزوده می‌شود.اضافه شدن آن بر بن‌های فعلی نسبتاً رواج بیشتری دارد.
گوءبه لک (قارچ خوراکی) مازالاق (فرفره زمینی) دازالاق (طاس-کچل تمام)
شاپالاق (سیلی) چییه لک (توت فرنگی) بیجه لک (ناقلا-بچه شیطان)
آو-او-آی-ای-اوو
گمان
بر این است که اصل این پسوند در ترکی باستانی به صورت -اقی بوده که قاف
در اثر مرور زمان مرخم شده: گونه قی> گونئی (جنوب، جای آفتاب‌گیر)
قوزاقی> قوزئی> قوزای (شمال- جای کم آفتاب). از این پسوند کلمات
نسبتاً زیادی در زبان گفتاری رایج است: آلاو (شعله) یاناو (چوبهای جنبی سمت
راست و چپ در چهار چوبه در) قیلوو (تیز کردن آلات برنده) قشاو> قشوو
(وسیله‌ای برای تیمار و خاراندن چهار پایانی مانند اسب، قشو) یاغلوو
(لباس چربی گرفته، در فارسی به صورت یغلا، یغلاوی به معنی ظرف آمده‌است.)
قاچای (دونده، نامی برای مردان)
ایت-اوت
این پسوند بیشتر بر بن اضافه می‌شود؛ لیکن به‌ندرت بر بن اسمی اضافه می‌شود:
ایگیت>ایگید>اییید (جوانمرد-قهرمان).
ایز-اوز
از جمله پسوندهای اسمی و فعلی است. در بن‌های اسمی برای القاء مفهوم جمع به کار می‌رود؛ چنان که در آخر افعال نیز همین نقش را دارد:
آلدین> آلدینیز> آلدیز، آلسان> آلسانیز-آلساز.
در
اسامی: بن (من) بنیز> بیز (ما) سن (تو) >سنیز> سیز (شما) ایکیز
(دوتا، بچه دوقلو) این پسوند در اسامی بدن زوج نیز مشاهده می‌شود:بوینوز
(شاخ) اوموز (شانه، کتف) بنیز (صورت، گونه) واحتمالاً گؤز (چشم) دیز
(بندگاه میان ران وساق پا، زانو).
ایش-اوش
برای تصغیر اسامی اشخاص و همچنین برای صفت به کار می‌رود:
داریش (تنگ) گئنیش (وسیع) کوروش (کور، مرد کور) یوخوش (سربالایی) گؤنش (آفتاب) گوموش (نقره).
در اسامی (برای تصغیر يا تحبيب): گوگوش-گؤیؤش (سبز، سبزه، آدم چشم زاغی) جومبوش= (جومبولو:کوچولو) بگیش-به ییش (نامی برای مردان) .
ایل-آل-اول-ال
از پسند‌هایی است که از اسم صفت میسازد:
یاشیل (سبز) قیزیل (سرخ) گؤزه‌ل (زیبا) سؤتؤل (شیری-نورس) > سوسول
فارسی. یانال (جنبی) این پسوند وارد زبان فارسی نیز شده‌است: گود>
گودال.
ایلا-ایله (لا-له)
بعضاً فعل برای بیان قید حالت به کار می‌رود.این‌گونه افعال را معمولاً به صورت جفتی به کار می‌برند:
آغلایا-آغلایادئدی (گریه کنان گفت) گؤله-گؤله دئدی (با خنده گفت) قاچا
قاچا (دوان دوان) ساللانا ساللانا (سلانه سلانه) و...بعضاً این کاربرد فعل
به صورت تکی نیز به کار می‌رود: باخاقالدی (دهانش باز ماند) آچیلا قالدی
(متحیر ماند) دوناقالدی (ماتش برد، خشک شد). این پسوند توضیحات بسیار
کامل‌تری دارد که در حال مجال پرداختن آن نیست.
ایم
کاربرد
این پسوند بیشتر در بن‌های فعلی است (اولوم، ایچیم...) در بن اسمی چندان
کاربرد ندارد.در دو کلمه -خانیم، بگیم به نظر می‌رسد علامت تانیث باشد
(خان>خانیم، بگ>بگیم ولیکن این را باید با دیده تردید نگریست.چون در
ترکی علامت تانیث وجود ندارد.برخی‌ها دچار چنین اشتباهی شده‌اند.مثلاًدر
ترکیه از -بای (بگ، آقا) >بایان (خانم، بانو) را ساخته اندوحتی با
استفاده از پسوند اسلاوی -یچه ، تانریچه (الهه) ساخته اند
(همانندکرالیچه:شاهزاده خانم) که البته درست نیست.در ترکی اویغوری (چین)
این پسوند برای تعظیم به کار می‌رود.حاجیم (حاجی محترم) موللام (روحانی
محترم) در ترکی ما نیز کلماتی چون خانیم، افندیم...را به همان معنای تعظیم
باید دانست.
[ویرایش] ایمتیل-اومتول
بر اسمی رنگها اضافه شده و معنای شباهت را افاده می‌کند:
قارامتیل (سیاه فام، قیرگون) ساریمتیل (زرد گونه) آغیمتیل (سفیدفام) گوگومتول (سبزگونه) بوزومتول (خاکستری) ...
پسوند دیگری به صورت شین با معنای مشابه در برخی از رنگها معمول است:
ساریشین (زردگونه) قاراشین (سیاه چرده) آغشین (سفید) وبعضاً به صورت:آغ اووش، قارااووش، نیز مشاهده می‌شود.
ایمسی-سی
پسوند-ایمسی-در
ترکی قدیم وجود داشته‌است.مثلاً در کتاب دده قورقود -قورومسی (خاکستر به
جا مانده از پارچه سوخته) آمده‌است.امروزه قریب به همان معنا -قوروم
گفته می‌شود که در دهات به معنای دوده‌ای است که در اثر دود تنور در سقف
خانه به وجود آمده و با انباشته شدن به پایین میریزد.امروزه مرخم این
پسوند به صورت -سی در برخی کامات با بن فعل دیده می‌شود:
یاتسی>یاسسی (مسطح) توتسو>توسسو (دود) (از ریشه توتمک:سوختن، از
همان ریشه، توتون:دود) در کلمه یاتسیق>یاستیق (بالش) این پسوند با قاف
مشاهده می‌شود.شاید قاف در موارد دیگر نیز وجود داشته و با مرور حذف
گردیده‌است.در هر حال این پسوند بیشتر بر بن‌های فعلی اضافه می‌شود.
این-اون
از پسوندهای دیرینه ترکی است که مفاهیم گوناگونی را القاء می‌کند:
اوزون (دراز) یاخین (نزدیک) یوغون (کلفت) اوستون (برتر) یئگین>یئیین
(تند، سریع) قالین (ضخیم) سرین (خنک) چتین (سخت) قارین (شکم) درین (عمیق)
نارین (ریز) ایرین (تلخ) تکین (شازده) اگین (تن-قامت) بویون (گردن)
قویون (گوسفند) آیین (از ریشه آیدین (آشکار-واضح بورون (بینی-دماغه-دماغه
دریایی) بوتون (کامل) گلین (عروس) یوسون (جلبک) .
تی-تو
در
بن‌های مجرد این پسوند کمتر استعمال دارد.بیشتر مورد استعمال آن در
بن‌های اسمی است که با پسوند -ایر-ایل می‌آیند و معمولاً از آنان با
اضافه نمودن -ده فعل ساخته می‌شود (گورولدمک>گورولتو...) اینپسوند
بیشتر در کلماتی که برای تقلید صداها و یا تشبیه رنگها به کار رفته‌است،
مورد استعمال دارد:
چیغیرتی (فریاد) خیریلتی (صدای
خورخور-شبیه صدای نفسهای دم مرگ آدمی) زیریلتی (زیر زیر کردن-صدای گریه
کودک) گوببولتو (صدای افتادن چیز سنگین) گورولتو (خروش-غریو) شیریلتی
(شرشرآب) قیژیلتی (صدای عبور گلوله و غیره) آغارتی (لبنیات) قارالتی
(شبح-سایه) گوگرتی (سبزه-گیاه) پاریلتی (درخشش) ایشیلتی (نور-سوسوی
ستاره) .
جا-جه (چا-چه)
این پسوند برای تصغیر، قید مقدار و ایضاً در اسامی مناطق و برخی بیماری هاو...به کار رفته‌است:
آزجا (کم) چوخلوجا (به مقدار زیاد) قاراجا (سیاهک گندم-سیاه) آغجا (پول
نقره ای-سهم-سفیدک) قیزیلجا (سرخک) بوزجا (خاکستری رنگ-بیماری کچلی)
داشلیجا (نام محل) یاغلیجا، اونلوجا (دو نوع تره گیاهی برای پختن آش) گویجه
(گوجه-هر چیز سبز) آلچا (آلوچه) منجه (به نظر من) بونجا (این قدر)
بالاجا (کوچک، اندک) فارسجا (به زبان فارسی) و...
جاق-جک (جوک-جوق-جیق-چک)
بیشتر برای تصغیر و یا برای اسم آلت (ابزار) به کار می‌رود:
دیلچک (زبان کوچک) الجک (دستکش) ائوجیک (آلونک) شهرجیک (شهرک) قیلچیق
(اخگل-خارهای خوشه گندم) داغارجیق (انبان) ساجیق-سلجوق (نام) تومانچاق
(بدون شلوار) یالینچاق (عریان) اویونچاق (بازیچه-اسباب بازی) قولچاق
(عروسک-قول=برده) قیزجیق (دخترک) ایسیجاق>سیجاق (گرم) ...
جی-چی-جو-چو
از
پسوندهای فعال ترکی است، که وارد زبان فارسی نیز شده است (درشکه
چی-میانجی و...) کاربرد فراوان دارد.از جمله نشان وابستگی به یک حرفه،
گرایش فکری و پیروی از یک مکتب فلسفی و یا علاقه مندی به یک چیز خاص و
علامت فاعلی و غیره می‌تواند باشد و معادل پسوندهای -ایست در زبانهای
اروپایی (سوسیالیست-کمونیست-فوتبالیست) و پسوند -گرا (ماده گرا-اسلام
گرا...) فارسی است:
قاپیچی (دربان) بالیقچی (ماهیگیر)
داشجی (حجار) قوروقچو (دشتبان) دینچی (دیندار) اسلامچی (اسلام گرا)
سینیقچی (شکسته بند) اودونچو (هیزم شکن) ناخیر چی (گله بان) قایناقچی
(جوشکار) قوناقچی (میزبان) مارکسچی (مارکسیست) بیچینچی (دروگر) دمیرچی
(آهنگر) دوه چی (شتربان) یالانچی (دروغگو) پتکچی (زنبوردار) ایپکچی (حریر
فروش) اویونچو (بازیگر) دوغروچو (راست گو) توپچو (فوتبالیست-خدمه توپ
جنگی) یانچی (ملازم) .
این پسوند با اضافه شدن -م-ن) به صورت -نجو-مجی به آخر اعداد، اعداد ترتیبی را به وجود می‌آورد:
بیریمجی (نخستین) ایکینجی (دومین) اوچونجو...
وقتی پسوند -لیک-لیق بر آخر این پسوند اضافه شود بیانگر حرفه، گرایش به مکتب فکری خاص و غیره خواهد بود:
دینچیلیک (مذهب گرایی) سوتجولوک (شیرفروشی) دمیرچیلیک (آهنگری) آراچیلیق (میانجی گری) سویچولوق (نژاد پرستی) ...
چیل-جیل-جول
عمدتاً برای افاده علاقه مندی شدید به یک شیئ و یا برای افاده تشابه به کار می‌رود:
آدامجیل(حیوان
آدمخوار)قانچیل(خونمردگی)اولومجول(مردنی-ضعیف)بالیقچیل(ماهی
خوار)دووشانجیل(خرگوش خوار)یئییمجیل(پرخور)اورتانجیل(متوسط).
امروزهاز این پسوند در برخی اصطلاحات علمی و غیره استفاده شده است:
آردیجیل(پیاپی-مسلسل)قاباقجیل(پیشرو)انسانچیل(اومانیست)اوتجول(گیاه
خوار)دنه چیل(دانه خوار)اتجیل(گوشت خوار)بوجکچیل(حشره
خوار)سوچیل(هیدروفیل)و...
چین
از پسوندهای نادر بوده و در اسامی برخی پرندگان به چشم می‌خورد:
سیغیرچین(زاغچه-سار)بیلدیرچین،گوگرچین(کبوتر)لاچین(شاهین)بالیقچین(مرغ سقا).
داق-ده ک-دا
از پسوندهای نسبتاً رایج است:
زوولداق(سرسره-لیز)فیریلداق(حیله-دروغ)بایداق-بیرق(بیرق)چکیرده
ک>چرده(هسته)گرده ک(حجله)شیریلداق(آبشار)قیغیرداق(غضروف)خوده ک(وردست
چوپان).
امروزه:
ایشیلداق(نورافکن-پروژکتور)شاقیلداق(موشک-بمب-بمب صوتی)و...
کلمات زیر به احتمال زیاد با حذف قاف این پسوند به وجود آمده اند:
آیدا(نام دخترانه)سئودا(عشق-نامی دخترانه)مویدا(زن غیر
عفیف)دالدا(خفا)خیردا(کوچک-خرد از همان ریشه خیر سنگ های خرد)ایگده(سنجد-بی
شک ریشه این کلمه((ایگ))=بو-شمیم میباشد.فراموش نکنیم که درخت سنجد در
موقع گل دادن رایحه دلنوازی دارد)جیدا(نیزه)جیندا(پارچه کهنه-زن هرزه).
دام-دم-دوم
امروزه این پسوند تنها در چند کلمه به چشم می‌خورد:
یوندم(جهت-شایستگی،معني ديگر:قِلق-روش
).اردم(شخصیت-قابلیت-مردانگی).بوزدوم(مقعد).چوندم(دسترس-عاميانه محدوده اي
كه فرد مي تواند كسي را بزند)
دیریق-دیرک-دوروک-دوروق
از پسوندهای نادر بوده و در برخی اسامی به عنوان علامت اسم آلت به کار رفته است:
بویوندوروق(یوغ)گوزه ندیریک(چشم بند)کولگه ندیریک(سایه
بان)چیگیندیریک،چییینلیک(پشتی حمال)اگیندیریک(تن پوش)توکوندوروک(چغندر،در
لهجه قوشاچای).
راق-ره ک
این پسوند در آخر بن های فعلی
به معنای قید حالت است(آغلایاراق دئدی=با گریه گفت)ودر آخر اسم ها علامت
صفت تفضیلی میباشد(شکر دوزدان آغراقدیر=شکر از نمک سفیدتر است)علامت
تفضیل در ترکی شایع نبوده و بیشتر خود صفت بدون پسوند به کار می‌رود.لذا
این پسوند امروزه در برخی کلمه‌ها برای تحقیر و کم نمایاندن به چشم
می‌خورد و در برخی کلمه‌ها به صورت جزءاصلی کلمه در آمده و تثبیت شده است
مانند:
آغراق(سفیدتر)گوده ره
ک(کوتاه)خیرداراق(کوچک-خردتر)سئی>سئیره ک(کم پشت-تک و
توک)قیوراق(سریع-قبراق)بوزراق-بوزاراق(خاکستری
رنگ)آزراق-آزاراق(کمتر-نادر-به ندرت).
ساق-سک-سوک
از
پسوندهای مشترک میان بن های فعلی و اسمی است و با هر دو میآید.کلماتی چند
از این پسوند در زبان رایج است ولیکن خود این پسوند چندان فعال نیست:
باغیرساق(معده)قورساق(معده)دیرسک(آرنج-تپه-ماهور)دومسوک(سقلمه)سومسوک(سگ
هرزه گرد)آخساق(لنگ-چلاق)قایساق(رویه سرشیر مانند در مایعات:بن=قایماق).
این
پسوند در ترکی شرقی(جغتایی)استعمال وسیعی داشته و برای القای مفهوم
تمایل به کار می‌رود(کلیقسک:شائق برای آمدن-باریقساق:علاقه مند به بذل و
بخشش).
سال-سل-سول
از پسوند های نادر است و در برخی کلمات می‌تواند معنای یای نسبت در فارسی را بدهد:
یوخسول(ندار)قومسال(شنی-قومساللیق:شنزار).
امروزه با استفاده از این پسوند کلمات تازه‌ای ساخته شده و می‌توان ساخت:
گوگسل(آسمانی)قوتسال(مقدس)آیسال(ماهواره)وارسیل(دارا-غنی).
سی-سو
در
ترکی قدیم پسوند((سیق))وجود داشته است که معنای مشابهت و تمایل را افاده
می‌کرده است(ارسیق-بگسیق-اوغلانسیق)بعدها حرف آخر پسوند حذف گردیده
است.این پسوند بعضاً به صورت -ایمسی نیز به کار رفته است(مثل قورومسی=در
کتاب دده قورقود)امروزه در زبان متداول تنها چند کلمه،آن هم به صورت تحریف
شده،با این پسوند ملاحظه می‌شود:
یاتسی>یاسسی(مسطح،بن:یاتماق)دلیسی>دلیسوو(دیوانه وار)اوزونسوو(طولی-در جهت طول)ساخسی(سفال-سرامیک).
سیز-سوز
ما
از پسوند-لی/لو سخن خواهیم گفت که یکی از معانی عمده آن القای مفهوم
مالکیت و دارندگی است.این پسوند متضاد پسوند((لی))میباشد وهمچون پیشوندهای
((بی-نا))در فارسی((لا-بلا-غیر-عدم...))در عربی،معنای نفی را افاده
می‌کند(مثال هایی خواهیم آورد)برخی اسم ها و صفت هایی نیز با این پسوند
مورد استعمال است که ریشه اصلی واژه آن یا ابدً از رده خارج شده است و یا
کاربرد نادری دارد:
چلیمسیز(آدم بی بنیه-بی قواره)اوکسوز(یتیم)اودومسوز(بی برکت).
این
پسوند از پسوندهای بسیار فعال ترکی است.ما ذیلاً برخی از موارد کاربرد
آن را اعم از استعمال قدیم و استعمال نوین که برای معادل سازی در مقابل
کلمات جدیدالولاده به کار رفته است،میآوریم:
عاغیلسیز(بی خرد)دیلسیز-آغیزسیز(کم حرف)بیچیمسیز(غیر اصولی)توتومسوز(کم ظرفیت).
کی
جزیی
از پسوند مالکیت است و در آخر قیود و یا زمان و یا مکان نیز به عنوان
پسوند((ظرف))مشاهده می‌شود و صحیح آن است که به صورت متصل نوشته شود.
منیمکی(مال من)بیزیمکی(مال ما)ائلینکی(مال مردم)و...ایندیکی(آن چه که به
اکنون تعلق دارد)بوگونکی(مال امروز)دوننکی(مال دیروز)قاباقکی(پیشین).
لار-لر
علامت جمع در ترکی هم آهنگ با پسوند بن کلمه به صورت لار-لر میباشد:
ائولر(خانه ها)داشلار(سنگ ها)آغاجلار(درختان)کورپه لر(نوزادان)...
علامت جمع بعضاً در اسامی کوه و دشت و مناظر و مناطق طبیعی مشاهده می‌شود:
قوشا قارداشلار(کوه دو برادران)...
بعضاً نیز در آخر نامهای خانوادگی مشاهده می‌شود:
بگ لر،سیدلر،زائرخانلی لر،شاملولار...
برای
القای مفهوم جمع در خاندان،پسوند((گیل))نیز مرسوم است که بعد از اسامی
اشخاص میآید.ترجمه فارسی مفهوم((گیل))به فارسی مشکل است.در زبان
محاوره‌ای فارسی برای القای مفهوم مشابه؛بعد از اسامی،عبارت((و این
ها))افزوده می‌شود:
علی گیل(علی و این ها)...
پسوند-لر-لار در آخر صیغه‌های فعلی به صورت متصل نوشته می‌شود ولی در آخر اسم ها بهتر آن است که منفصل نوشته شود.
لاق-لک
از اسم صفت میسازد و بیشتر برای افاده معنی کثرت و شدت و مبالغه به کار می‌رود.همچنین برای اسم مکان:
اوتلاق(چراگاه)چایلاق(رودخانه)دوزلاق(نمک زار)اوولاق(شکارگاه)بوزلاق(سرزمین یخبندان)ایسلاق(خیس)شیللاق(جفتک)قاللاق(شوخی)...
لی-لو
از پسوندهای فعال ترکی است و کاربردهای متفاوت دارد:
* الف-برای معیت و همراهی:
الی اغاجلی(در حالی که چوب دستش بود)قریب به همین مفهوم،اغلب به معنای
دارندگی و مالکیت است:آتا-آنالی(دارای پدر و مادر)مین بیر دیره کلی(دارای
هزار و یک ستون)پوللو(پولدار)...
عکس این معنا را پسوند سیز افاده می‌کند که در جای خود بحث شد(آتاسیز-آناسیز-پولسوز).
* ب-برای افاده قید زمان:
گئجه لی(شبانه)ائرته لی(پگاه-صبح زود).
* ج-برای افاده صفت و دارندگی:
دادلی(بامزه)دوزلو(نمکین)دگرلی(با ارزش)یاشلی(سالخورده)آنلاقلی(با معرفت)قورخولو(وحشتناک)...
* د-برای افاده مفهوم قابلیت:
یئمه لی(خوردنی)ایچمه لی(نوشیدنی)گئیمه لی(پوشیدنی)گورمه لی(تماشایی)گولمه لی(خنده دار).
* ح-برای نسبت و انتساب به شهر،کشور،محله،منطقه:
آذربایجانلی،تبریزلی،مصریلی،ایرانلی...
از
این پسوند در معادل سازی برای کلمات فارسی که دارای پیشوند((با))و یا
پسوند((دار))و پسوند-ی(یای نسبت)میباشند و برای کلمات عربی دارای
پیشوند((ذو-ذی))و همچنین برای برخی از کلمات عربی که به صورت اسم فاعل
میباشند،استفاده می‌شود:
ائولی(همسردار)ممه لی(پستاندار)یئرلی(بومی)گیزلی(سری)قوخولو(بودار)ایستکلی(طالب).
لیق-لوق-لیک-لوک
از پسوندهای بسیار شایع زبان ترکی است و برای القای مفاهیم مختلف آورده می‌شود:
* الف-صفت و شایستگی:
یازلیق(بهاره)گوزلوک(پاییزه)یایلیق(تابستانه)بایراملیق(عیدانه)اتلیک(گوشتی)آرخالیق(ارخالق-کت)
* ب-در اسامی برخی ابزارها:
باشلیق(کلاهک)گوزلوگ(عینک)قولاقلیق(گوشی)قیرخلیق(قیچی پشم زنی)
* ج-در اسامی امکنه و مناطق برای القای مفهوم کثرت و وفور یک چیز:
سامانلیق(کاهدان)اودونلوق(انبار هیزم)قوزولوق(آغل بره ها)آغالیق
ائوی(خانه اربابی)توپراقلیق(دشت خاکی و بی سنگ)قوراقلیق(خشکی)مئشه
لیک(جنگل)آغاجلیق(درختزار)تویوقلوق(مرغداری).
* د-علامت اسم مصدری:
بوللوق(فراوانی)آزلیق(اقلیت)چوخلوق(اکثریت)اینسانلیق(انسانیت)اوجوزلوق(ارزانی)وارلیق(هستی)یوخلوق(نیستی)قارداشلیق(برادری)دیریلیک(زندگی)قوهوملوق(خویشی)دلیلیک(دیوانگی)داشلیق(سنگلاخ).
* ج-برای اسامی حرف و مشاغل و مسلک ها:
طبیبلیک_پزشکی)تاجرلیق(تجارت)وکیللیک(وکالت)شاعرلیق(شاعری).
در همین معنا با پسوند-جی همراه است:
سودچولوق(شیر فروشی)بالتاچیلیق(هیزم شکنی)اسلامچیلیق(اسلامگرایی)تملچیلیک(اصول گرایی).
* ط-برای بیان رتبه و مقام:
شاهلیق(شاهی)خانلیق(خانی)بگلیک(بگ بودن)آغالیق(سیادت-بزرگواری)یوزباشلیق(سرگردی)اونباشلیق(گروهبانی)باخانلیق(وزارت)و...
مان-من
از پسوندهای قدیمی است.در چند کلمه محاوره‌ای به چشم می‌خورد.مفهوم تشدید و مبالغه را میرساند:
توکمن/تورکمان(ترک اصیل)شیشمان(چاق)یالمان(تیغه صلاح سرد)قوجامان(کهن سال).
امروزه این پسوند مجدداً فعال شده و کلماتی جدید از آن ساخته اند:
سوزمن(سخنگو)یونتمن(کارگران)اوزمان(متخصص)گه ییشمن(مشاور-رایزن).