محمود کاشغری

Kaşgarlı Mahmud

محمود کاشغری

حکیم بی بدیل شرق

سال 2008 میلادی سال محمود کاشغری

XI. yüzyılda yaşayan Türk dil bilginidir. Divân-ı Lügati’t-Türk adlı eseriyle ünlüdür. Karahanlılar soyundandır. 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074′te tamamlayarak Bağdat’ta Abbasî halifesi El-Muktedî Billah’a sunmuştu. Eserin el yazması tek kopyası Fatih Millet Kütüphanesi’nde 1910 yılında bulundu. 1915-1917 yıllarında öğretmen Kilisli Rifat Efendi’nin çevirisi üç, Besim Atalay’ın çevirisi ise beş cilt olarak basıldı.Karahanlılar döneminde yetişen ve ilk Türk dil bilgini olan Kaşgarlı Mahmut’un doğum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babası Barsaganlı bir bey idi. 1071-1077 arasında Bağdat’ta bulunan Mahmut, Türk kültürünün Araplara tanıtılmasında büyük rol oynadı.

İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Mervezî, Muhammed Avfî ve Beyhakî gibi kendi döneminin Türk hayat ve cemiyetleri üzerine eğilen ünlü alimleriyle birlikte Türk illerini adım adım dolaşan Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçe’yi resmi dil olarak kabul eden Karahanlı Devleti’nden de büyük destek gördü.Türkçe’nin serpilip gelişmeye başladığı o dönemde, Mahmut’la birlikte Balasagunlu Yusuf Has Hacib de Türk diline büyük hizmet etti. Bu iki Türk alimi, ortaya koydukları eserlerle, Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkılarda bulundular.Aynı zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde; yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızları canlı olarak tespit etti.

نمونه ای از ابیات کتاب دیوان الغات تورک

Üdik otı tutunup öpke yürek kagrulur
Özüm mening budursın otı anıng çaklanur

Aşk ateşi tutuşunca ciğer yürek kavrulur;
Benim özüm bıldırcın, onun aşk ateşinde döner.

Köngli köyüp kanı kurıp ağzı açıp katgurar
Sızgurgalır üdikler essiz yüzi burkurar

Gönlü yanar, kanı kurur; ağzını açıp güler;
Aşktan erimek üzredir, vah yazık, yüzü solar.

Kizlep tutar sevüglüg adrış küni belgürer
Başlıg közüg yapsama yaşı anıng savrukar

Gizleyip durduğu aşk, ayrılış günü anlaşılır;
Yaralı gözü kapama, onun yaşı savrulur.

تاریخ تولد قطعی محمود کاشغری که در دوره قره خانلوهای شرق پرورش یافته است نا معلوم بوده فقط چنین تخمین زده می شود که در سال ۱۰۲٥ بدنیا آمده باشد . محمود کاشغری که اقصی نقاط جهان ترک را زیرپا گذاشته بود به توسعه زبان ترکی یاری فراوانی کرده است . وی درمورد مرحله جمع آوری منبع و اطلاعات برای نگارش اثر خود چنین می گوید : در تمامی شهرها ، واستپ های ترک به سیاحت پرداختیم . زبان و طرز لباس پوشیدن طوایف ترک ، ترکمن ، اوغوز، "çığıl" ،" yağma" و قرقیز را در مغزم حک کردم . در این امر موفق شده و در زمینه لهجه های جوامع ترک اطلاعات دقیقی بدست آوردم .

دولتمردان ترک به اجرای نکته نظرات محمود کاشغری در رابطه با سیستم اداره کرد دولت که در محیط فرهنگی دولت قره خانلوهای شرق پرورش یافته بود حساسیت نشان می دادند . محمود کاشغری معتقد بود که حکمران و خلق بطور متقابل وظایفی دارند. محمود کاشغری با بررسی لهجه های طوایف خود در اثر معروفش بنام دیوان لغت ترک یاری بزرگی به تاریخ فرهنگ ترک کرده است . او ثابت نمود که در آندوره زبان ترکی به اندازه فارسی و عربی زبان متمولی بوده است. مضافا براین برای آموختن زبان ترکی به اعراب یک گرامر بقلم گرفته و به همراه گرامر زبان ترکی درمورد جوامع ترک نیز اطلاعاتی ارائه کرده است. آرامگاه محمود کاشغری که تصور می رود در سال ۱۰۹۰ در ترکستان شرقی بدرود حیات گفته باشد به سال ۱۹۸۳ و در روستای" Azak" واقع درسی و پنج کیلومتری کاشغر پیدا شده است. از شهر کاشغر که پایتخت دولت قره خانلوهای شرق بود درمنابع تاریخی متعددی یاد شده است. بعنوان مثال در اثری بنام حدود العالم با اشاره به اینکه کاشغر اقلیمی مشابه اقلیم چین دارد گفته می شود کاشغر مابین مرزهای" yağma " ، تبت ، قرقز و چین جای گرفته است.