آلپ ار تونقا
ALP ƏR TUNGA
افسانه آلپ ار
افسانه هاي توركان


ساکالار
دؤنَمينه عاييد «آلپ ار تونقا» و بو اولماق اوزَره ايکي دستان تثبيت
ائديلميشدير. آلپ ار تونقا، 700 ايل ميلادي دن اؤنجه (م.اؤ) ياشاميش قهرمان
و چوخ سئويلن بير ساکا حؤکومداري دير. آلپ ار تونقا اورتا آسياداکي بوتون
تورک بويلاريني بيرلشديرهرک حاکيمييتي آلتينا آلميش، داها سونرا
قافقازلاري آشاراق آنادولو، سوريه و مصري فتح ائتميش و ساکا دوولتيني
قورموشدور. آلپ ار تونقانين حاياتي ساواشلارلا گئچميشدير. اوزون سوره
موجاديله ائتدييي ايرانلي «ماد»لارين حؤکومداري «کيخسرو»اون دعوتينده حيله
ايله اؤلدورولموشدور. آلپ ار تونقا ايله ايرانلي ماد حؤکومدارلاري
آراسينداکي بو موجاديلهلرين خاطيرهلري اوزون عصيرلر هم تورکلر و هم
ايرانليلار [فارسلار] آراسيندا ياشاديلميشدير. آلپ ار تونقا، آسور
قايناقلاريندا «مادووا»، «هئرودوت» دا «ماديئس»، ايران و ايسلام
قايناقلاريندا افراسياب آدلاري ايله آنيلماقدادير.

اورخون
يازيتلاريندا «دوققوز اوغوزلار» آراسيندا «ار تونقا» آدينا ياپيلان «يوغ»
مراسيميندن سؤز ائديلمکدهدير. تورفان شهرينين باتيسيندا تاپيلان
«بَزَگهليک» معبدينين دوواريندا دا آلپ ار تونقانين قانلي رسمي
بولونماقدادير. «ديوان الغات التورک»ون يازاري کاشغرلي محمودا و «قوتادقو
بيليگ» يازاري «يوسوف هاس حاجيپ»ه گؤره «آلپ ار تونقا» ايران دستاني
شاهنامهدهکي بؤيوک و افسانهوي توران حؤکومداري «افراسياب» دير. ديوان
الغات التورک ده توران حؤکومدارليغينين مرکزي اولاراق «کاشغر» شهري
گؤستريلمکدهدير. ايسلامي قبول ائتميش اولان قاراخانلي دوولتي حؤکومدارلاري
دا اؤزلرينين افراسياب ثلالهسيندن گلديکلرينه اينانميشلار و بونو ايفاده
ائتميشديلر. مغول تاريخجيسي «جوويني» ده اويغور دوولتينين
حؤکومدارلارينين دا افراسياب سويوندان اولدوغونو يازماقدادير. «شجرهي
تراکيمه»يه گؤره سلجوقلو سولطانلاري اؤزلريني افراسياب سويوندان قبول
ائدرديلر. سوسياليست جومهورييتلر بيرليگيينين (شوروي) داغيلماسيندان
سونرا ايلهتيشيم (ارتباط) قورماق ايمکاني بولدوغوموز و روسلارين ياکوت
آديني وئردييي تورک قوروپ اصلينده اؤزلرينه ساکا دئديکلريني سؤيلهميشديلر.
تاريخ ايچينده غيباولدوغونو دوشوندوگوموز ساکا تورکلرينين آز دا اولسا
بير بؤلومونون بوگون ياشاماقلاريني سوردورمهلري لاپ چوخ مسئلهنين
يئنيدن آراشديريلاراق دوغرولارين اورتايا چيخماسينا يارديمجي
اولابيلهجکدير. تاريخجي «مسعودي» ده م.س. (ميلاددان سونرا) 7 يوزايلين
باشينداکي گؤک تورک خاقانينين افراسياب سويوندان اولدوغونو يازماقدادير.
بوتون بو بيلگيلردن حرکتله «تونقا آلپ» لا ايلگيلي افسانهلرين گؤک
تورکلردن اؤنجه «دوغو و اورتا تييانشان» آلانيندا ياشايان تورکلر آراسيندا
مئيدانا گلديگيني و بو دستانين داها سونرالاري گؤک تورک و اويغورلار
آراسيندا ياشاياراق دوام ائتديگيني گؤسترمکدهدير. آلپ ار تونقا دستانينين
متني بو گونه اولاشاماميشدير (يئتيشمهييب). بير قيسميندان يوخاريدا بحث
ائتديگيميز قايناقلاردا بو ديَرلي ساکا حؤکومداري و قهرماني حاققيندا
بيلگيلر و بير ده ساگو (آغيت) تثبيت ائديلميشدير:
آلپ ار تونقا اؤلدو مو
دونيا صاحيبسيز قالدي مي
قورخاق اؤجونو[1] آلدي مي
ايندي اورک ييرتيلير.
فلک يارار گؤزتدي
گيزلي توزاق اوزاتدي
بَيلربَييني قاپدي
قاچسا ناسيل قورتولور.
ارلر قورد كيمي اولودولار
هيچقيريب ياخا ييرتديلار
آجي سسلرله باغيرديلار
آغلاماقدان گؤزلري قاپاندي.
بَيلر آتلاريني يوردولار
قايغي اونلاري دوردوردو
بنيزلري اوزلري سارالدي
سافران[2] سورولموش كيمي اولدولار.
«قوتادقو
بيليگ»ده، آلپ ار تونقا حاققيندا بو بيلگي وئريلمکدهدير: «اگر ديققت
ائدرسن گؤرورسن کي دونيا بَيلري آراسيندا، ان ياخشيلاري تورک بَيلري
دير. بو تورک بَيلري آراسيندا آدي مشهور، ايقبالي آچيق اولاني تونقا آلپ
ار ايدي. او يوکسک بيلگييه و چوخ فضيلتلره صاحيب ايدي. چوخ سئچکين، يوکسک و
ايگيد آدام ايدي؛ ذاتن عالمده فراصتلي اينسان بو دونيايا حاکيم اولور.
ايرانليلار اونا افراسياب دئيرلر؛ بو افراسياب آخينلار حاضيرلاييب،
اولکهلر ظبط ائتميشدير. دونيايا حاکيم اولماق و اونو ايداره ائتمک ايچين
لاپ چوخ فضيلت، عاغيل و بيلگي لازيمدير. ايرانليلار بونو کيتابا
گئچيرميشديلر.کيتابدا اولماسا اونو کيم تانيردي.»

بوگونکو
بيلگيلريميزه گؤره آلپ ار تونقا ايله ايلگيلي ان گئنيش بيلگي ايران دستاني
شاهنامهده تثبيت ائديلميشدير. شاهنامهنين باشليجا قونولاريندان بيري
ايران-توران ساواشلاريدير. بو دستانا گؤره ان بؤيوک توران قهرماني اؤنجه
شاهزاده، سونرا حؤکومدار اولان افراسياب دير. شاهنامهدهکي آلپ ار تونقا
ايله ايلگيلي بيلگيلر بئله اؤزتلهنهبيلير(خلاصه اولا بيلير):
«توران
شاهزادهسي افراسياب، باباسينين ايستهگي اوزرينه ايرانا حرب آچدي. ايکي
اوردو «ديهيستان»دا قارشيلاشديلار. بويو سروي، گؤكسو و قوللاري آصلان كيمي و
فيل قدر قووتلي اولان افراسياب، ايرانليلارا غلبه ائلهدي. ايران
پادشاهي افراسيابا اسير دوشدو. ايرانين ايلک اينتيقاميني او زامان ايرانا
باغلي اولان قابل پادشاهي «زال» آلدي. زال باشاريلي اولماسينا رغمن ايران
شاهينين اؤلدورولمهسيني انگلليه بيلمهدي. افراسياب ايراني اله گئچيرمک
ايچين يئني بير ساواش آچدي. ايرانين يئتيشديردييي ان بؤيوک قهرمانلاردان،
زال اوغلو روستم، افراسيابين اوزرينه يورودو. افراسياب ايله زال اوغلو
روستم آراسيندا بيتمز- توکنمز ساواشلار ياپيلدي. ايران تختينده بولونان
کيکاوس، هم اوغلو سياوش و هم ده زال اوغلو روستمي داريلتدي[3]. سياوش
افراسيابا سيغيندي. سياوشين توراندا بولوندوغو سيرادا، ائولنديگي «تورک
بَيي پيران»ين قيزيندان بير اوغلو اولدو. سياوش اوغلونا باباسي کيخسرونون
آديني وئردي. افراسياب اوزون ايللر توراندا حؤکومدارليق ائتدي.
ايرانليلار سياوشين اوغلو «کيخسرونو قاچيرارارق ايران تختينه
اوتورتدولار. کيخسرو، زالاوغلو روستمله ايشبيرليگ آپاردي و توران
اوردولاريني يئندي (غلبه ائلهدي). کيخسرو ايله افراسياب دفعهلرجه
ساواشديلار. سونوندا اوردوسوز قالان افراسياب، کيخسروون آداملاري طرفيندن
اؤلدورولدو. شاهنامهده افراسياب آدييلا آنيلان توران حؤکومداري آلپ ار
تونقانين ايران حؤکومدارلارينا دفعهلرجه يئنيلدييي آنلاتيلماقدادير. آنجاق
ايران- توران ساواشلاريندا ايران حؤکومدارلاري سورکلي دئييشميش و 140 ايل
ياشاديغي روايت ائديلن آلپ ار تونقا ايسه موجاديلهيه داوام ائتميشدير. بو
دوروم افراسيابين باشاريسيز اولماديغيني گؤسترير. گرچک دستان متني
بولوندوغو تقديرده بو دستانلا ايلگيلي داها ساغليقلي ديَرلنديرمهلر
ياپيلابيلير گؤروشوندهيم.

لینک ها
www.dilimiz.com/tarih/alp_er_tunga.htm
www.bilgicik.com/yazi/alp-er-tunga-destani/