ارگنه قون يكى از افسانه هاى گؤك توركها ميباشد. در اين افسانه گؤك توركان در سرزمين مرتفعى كه دورادور آن با كوههاى صعب العبورى محصور بود به مدت 400 سال زندگـى ميكنند. آنان در آنجا به كشف آهن موفق ميشوند. ارگنه قون يكى از افسانه هاى توركان اوغوز بشمار ميرود. اصل آن شعرگونه بوده است، طى قرون و اعصار متمادى سينه به سينه نقل ميگشته تا اينكه در سده هاى اخير كوتاه شدى آن در اشكال گوناگون نوشته شده است.
ارگنه قون:ار(قهرمان) + گئنه(یئنی:جدید) + قون(گون:روز)=روز نو
Bayramlar bir milletin kültür hayatı içinde iz bırakan ve sevinç içinde kutlayarak, gelecek yüzyıllara taşıdığı özel günlerdir. Dinî bayramlar; ruhî bakımdan, millî bayramlar da; benlik ve kültürleri bakımından milletleri olgunlaştırır. Birçok milletin sosyal ve kültür hayatında bahar bayramı olarak yer alan bu Nevruz veya Ergenekon bayramını, Türkler; "toprağın uyandığı gün" olarak da kutlamışlardır. Türk kamlarının; "... Yüce Gök Tanrı'nın ilk defa gürlediği, yağız yer, altmış türlü çiçeklerle ilk defa bezendiği, altmış türlü hayvan sürülerinin ilk defa kişnediği ve melediği zaman, sen (Türk'ün Atası) yaratıldın!" diye dua ettikleri bilinmektedir. Türk tarihinin bilinen eski bayramı olan ve yazılı kaynaklarda günümüze kadar gelmiş bulunan en millî bayramımız Nevruz; aslında yeni gün veya bahar bayramı da denilen Ergenekon bayramının ta kendisidir. Bu isim geçmişten günümüze kadar hâlen çeşitli Türk boyları arasında canlılığını korumaktadır. Nevruz'un doğuşu ile ilgili olarak, EbulGazi Bahadır Han'ın "Türk Şeceresi" adlı eserindeki kayıt; bu bayramın ilk kaynağını aydınlatmaktadır. Buna göre Nevruz'un başlangıcı Türkün Ergenekon Destanı'na kadar inmektedir.
Bu destana göre; Türkler düşman saldırılarına maruz kalmış ve hepsi kılıçtan geçirilmiştir. Göktürk Hanı İl-Han'ın oğlu Kıyan ile yeğeni Tukus bu düşman istilâsından aileleri ile birlikte kurtulmayı başararak kaçmışlardır. Bolluk ve bereketli bir bölgeye gelip yerleşmişler ve burada çoğalmışlardır. Bu verimli yere Ergenekon adını vermişlerdir. Ergenekon'da 400 yıl kaldıktan sonra bu bölge kendilerine yetmez olunca, yeni yerler aramak ihtiyacını duymuşlardır. Demir madeni yüklü olan dağı eriterek Ergenekon'dan çıkmayı başarmışlardır. Bu çıkış gününü bayram olarak kutlayan Türkler, hürriyete açılan bu günü sembolik olarak anmak için de; bir parça demiri ateşe salıp kızdırırlar. Önce kağan bir kıskaçla tutup örse koyar, çekiçle döver, ondan sonra da, beyler aynı şeyi tekrarlarlardı. Dolayısıyla 21 Mart günü Türk milleti tarafından, Ergenekon bayramı olarak kutlanmaktadır. Dahası bilinen en eski Türk takvimi olan On İki Hayvanlı takvimde 21 Mart'a rast gelmektedir. Bu sebeple bu milli gün, Türk tarihinde, yılbaşı olarak kutlanan takvimin de başlangıcıdır.
Diğer taraftan üzülerek ifade etmeliyiz ki, son yıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da, PKK terör örgütü yandaşları, 'Nevruz' bayramını kutlamak bahanesiyle sokaklara dökülmekte, ayaklanma provalarıyla, ülkemizin her yerini yangın yerine çevirmektedirler. Türk'ün dirilişinin ifadesi olan bu milli bayramı; uydurdukları, sözde Kürt istiklal hareketinin ortaya çıkışına "Demirci Kava" hikâyesini, kaynak olarak göstermektedirler Bu asılsız iddialara göre 21 Mart'ta, Demirci Kava'nın önderi olduğu Kürtler, Dahhak'a karşı ayaklanarak istiklâllerine kavuşmuşlardır. Araştırıldığında görülecektir ki; sözde Kava Destanı, Ergenekon Destanı'nın değişik bir sunumudur. Yine Dede Korkut destanlarında "Basat'ın Tepegöz'ü öldürdüğü hikâyeden çalıntı vardır. Tarihi kaynaklar paralelinde düşündüğümüzde, kaynağını ancak XI. Yüzyıla indirebildikleri bu uydurma hikâyeyle, Ergenekon/Nevruz bayramını özdeşleştirmek ise asla mümkün değildir.
گؤك توركها بختشان بيدار، تيرشان رسا و نيرويشان چيره بود. دشمنان جمله همداستان گشته به كين خواهيشان برخاستند. پس از ده روز جنگ دشوار گؤك توركها چيره شدند. سران قوم مغلوب انجمن بزرگـى ساخته به چاره جويى نشستند و چنين گفتند: «اگر عليه گؤك توركها دست به نيرنگ نزنيم سرانجام كارمان به خسران خواهد كشيد. ديگر بار لشكر آراستند و جنگ و نيرنگ را برابر ساختند، كارگر افتاد و گؤك توركها دچار هزيمت شدند، سالمندانشان را از دم تيغ گذراندند، جوانانشانرا به بردگـى گرفتند، خانه هايشانرا ويران كرده اموالشانرا بغارت بردند.
از بزرگ زادگان گؤك توركها تنها يكى از پسران ايلخان كه در آن سال همسر گزيده بود و ديگرى خواهرزاده وى دوقغـوز-اوغوز زنده مانده بودند كه به بردگـى دشمنان درآمده بودند. آنان در فرصتى مغتنم، شبانه سوار بر اسبى شده همراه همسران خويش از دست دشمنان گريخته به زادگاه خويش برميگردند. احشام فراوانى مىيابند كه آنها نيز از دست دشمنان گريخته به چراگاههاى خويش برگشته بودند. دو بزرگ زاده گؤك تورك چاره را در آن ديدند كه بهمراه احشام خود زيستگاه امنى در ميان كوههاى صعب العبور بيابند تا از گزند كينه جويانشان در امان بمانند. پس از جستجوى زياد سرانجام سرزمين دلخواهشانرا يافتند. نخجيرگاهى بغايت زيبا، دشتى فراخ، كران تا كرانش پوشيده از گل و گياه، آبهاى گورا از هر سو روان… پروردگار را سپاس فراوان گفته در آنجا سكنى گزيدند».
400 سال بدين منوال گذشت. شمار گؤك توركان و نيز اموال و احشامشان ديگر بار چنان فزون گشت كه ديگر در ارگنه قون نمىگنجيدند. براى رهايى از اين تنگنا در كنگره بزرگـى به كنكاش نشستند و در چاره زيرين همرأى شدند:» از نياكانمان شنيديم كه در بيرون اين كوههاى سر به فلك كشيده سرزمينست بغايت پهناور و دلگشا با شهرهايى زيبا و آبادان، موطن نياكانمان نيز آنجا بوده است. پروردگار را سپاس مى گوييم كه ما امروز در چنان وضعى نيستيم كه از بيم دشمنانمان خود را در اين كوهها محبوس نماييم، راه خروجى جسته همچون سيلى خروشان بيرون آييم. با آنان كه با ما سر جنگ دارند بستيزيم و با آنانكه از در دوستى در آيند آشتى كنيم.
كوهى را كه در تركيب آن آهن فراوان بود يافتند و با نصب دمه و كوره هاى عظيم صخره هاى ستبر را گداخته راه فراخى گشودند. با تعيين ماه، روز و ساعت مساعد چون سيلى خروشان بسوى دشتهاى بيكران سرازير گشتند و از مشاهده چشم انداز دلگشا و لطافت هواى روحبخش بهارى به شور و وجد آمدند. كينه جويانرا به زانو در آوردند و با عافيت جويان مدارا كردند. و بدينگونه ديگر بار با فرمانروايى بر سرزمين نياكان خود بزرگترين ملت جهان گشتند.
از آن تاريخ بزرگداشت آن روز پر شگون و برپايى آيينهاى ويژه براى زنده نگهداشتن خاطره آن پيروزى بزرگ در بين گؤك توركان مرسوم گشت. در روز جشن، ابتدا آتش بزرگـى برافروخته قطعه اى آهن در ميان آن ميگذاشتند، چون آهن سرخ ميشد، آنرا با گيره اى برداشته بر روى صندل مى نهادند. ابتدا خاقان بزرگ و سپس ديگر بزرگان با چكش بر آهن ميكوبيدند و بدينگونه جشن و سرور همگانى آغاز ميشد…«
(برگرفته از: سيدكمال قارالى اوغلو. تورك ادبياتى تاريخى. استانبول 1973)
رسم برافروختن آتش در چرشنبه سوری اشاره به يك حادثه تاريخى نيز ميكند و آن اينكه تركانى كه در «ارگنه قون» در محاصره بودند بكمك افروختن آتش توانستند محاصره را شكسته، راه سرزمين پدريشانرا بيابند. اين روز رستاخيز يعنى بازگشت به سرزمين مصادف بود با شروع فصل بهار. بهمين خاطر خان توركان هرساله بيادبود آن روز آتش بزرگـى افروزانده، با كوبيدن پتك بر روى آهنى كه در آتش بزرگ قرار داده شده آغاز سال و جشن را اعلام ميكند.
